تحلیل واقعبینانه از مصرف آب، صادرات و سیاستهای کشت هندوانه در ایران
به گزارش خبرگزاری برنا از قزوین؛ در پی بروز بحران آب و کمبود شدید این ماده حیاتی تغییر در برخی سیاسیت ها برای مدیریت منابع آبی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.
در این ایام کمک به کاهش مصرف وآگاهی بخشی برای مدیریت مصرف بویژه در بخش کشاورزی بسیار اهمیت دارد و در این راستا دکتر نیازعلی ابراهیمی پاک رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب کشور و رئیس اسبق سازمان جهاد کشاورزی استان در یادداشتی در خصوص محصولات پر آب و تحلیل درست از کشت محصولات و توجه به زنجیره ارزش این موضوع را بررسی کرده است.
در یادداشت دکتر ابراهیمی پاک آمده است: هندوانه یکی از محصولات جالیزی مهم و پرطرفدار در ایران است که هم در بازار داخلی مصرف گستردهای دارد و هم سهمی در صادرات محصولات کشاورزی ایفا میکند.
این میوه شیرین و آبدار، بهویژه در فصل تابستان، به یکی از اقلام پرمصرف خانوارها تبدیل میشود و در مناطق مختلفی از کشور به صورت گسترده در استانهایی مانند خوزستان، فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و گلستان از مراکز اصلی تولید هندوانه در کشور که دارای شرایط اقلیمی، خاک مناسب و نور خورشید فراوان هستند، امکان تولید این محصول را برای آنها فراهم کرده است، کاشته می شود.
واقعیت مصرف آب در کشت هندوانه: در سالهای اخیر، کشت هندوانه در ایران با انتقادات گستردهای از منظر مصرف آب مواجه شده است.
برخی رسانهها و کاربران فضای مجازی، بدون استناد به منابع معتبر، عددهایی اغراق آمیز شده مانند مصرف آب را مطرح کردهاند. این در حالی است که دادههای میدانی و تحقیقات علمی خلاف این ادعا را نشان میدهند. بر اساس مطالعات انجام شده در مناطق مختلف کشور، میانگین مصرف آب برای هندوانه در سطح کشور حدود 4800 مترمکعب در هر هکتار است. در عین حال، عملکرد تولیدی هندوانه در ایران به طور متوسط حدود 38 هزار کیلوگرم در هر هکتار برآورد میشود.
با یک محاسبه ساده، میتوان دریافت که برای تولید یک کیلوگرم هندوانه حدود 126 لیتر آب مصرف میشود؛ رقمی که بسیار کمتر از محصولات پرمصرفی مانند برنج (۵۰۰۰ لیتر)، نیشکر (۳۹۰۰ لیتر)، پسته (۵۴۰۰ لیتر)، یا حتی گندم (۱۶۵۰ لیتر) ، چغندر قند (۲۵۰۰ لیتر)، گردو (۲۹۰۰ لیتر)، پنبه (۲۵۶۰ لیتر)، خرما(۲۳۰۰ لیتر)، هندوانه 126 لیتر است.
همانطور که دیده میشود، هندوانه یکی از محصولات با کمترین میزان آب مصرفی به ازای تولید واحد در میان محصولات کشاورزی ایران است. بنابر این، برخلاف برداشتهای عمومی، هندوانه را نمیتوان یک محصول پرمصرف از نظر منابع آبی دانست. مشکل اصلی نه در مصرف مطلق آب، بلکه در مدیریت ناکارآمد زنجیره تأمین و الگوی ناپایدار کشت این محصول نهفته است.
آمار ششساله (۱۳۹۸–۱۴۰۳): سطح کشت، تولید، صادرات و مصرف آب: در جدول زیر، دادههای مربوط به شش سال اخیر درباره سطح زیر کشت، عملکرد، صادرات، سهم صادراتی، و مصرف آب برای تولید و صادرات هندوانه آمده است:
تحلیل آماری جدول و گزینه مصرف داخلی: ضرورت کاهش سطح زیر کشت در نبود صادرات: بررسی دادههای آماری ششساله (۱۳۹۸ تا ۱۴۰۳) در زمینه سطح زیر کشت، میزان تولید، صادرات و مصرف آب در کشت هندوانه در ایران، نکات مهمی را روشن میکند.
طی این سالها، میزان صادرات هندوانه حدود ۲۰ تا 30 درصد از کل تولید را شامل شده و این بدان معناست که در برخی سالها، یک سوم از محصول تولیدی روانه بازارهای خارجی شده و به عنوان نمونه: در سال ۱۳۹۸، از6/3 میلیون تن تولید، بیش از ۷۵۰ هزار تن صادرات انجام شده و در سال ۱۴۰۰، حدود ۹۱۱ هزار تن از مجموع 7/2 میلیون تن تولید، صادر شده و یا در سال ۱۴۰۳، مقدار 6/3 میلیون تن هندوانه تولید شد که تنها ۷۳۳ هزار تن آن به صادرات اختصاص یافت.
حال اگر فرض کنیم که هیچگونه صادراتی انجام نشود و تولید فقط برای تأمین نیاز داخلی ادامه یابد، بر اساس دادههای همین جدول، زیر کشت میتواند و باید به حدود 63 هزار هکتار کاهش یابد. به بیان دیگر، حدود 23 هزار هکتار از اراضی فعلی ، صرفاً به تولید مازاد برای بازارهایی اختصاص مییابد این کاهش حدود اً26 درصدی در سطح زیر کشت، پیامدهای مثبتی بهدنبال خواهد داشت: الف- صرفهجویی قابل توجه در مصرف آب (80 تا 115 میلیون مترمکعب در سال)، ب- کاهش فشار بر منابع خاک، انرژی، نیروی کار و زیرساختهای حملونقل ، ج- زیستمحیطی ناشی از تولید مازاد کاهش یابد و د- کاهش نوسانهای بازار داخلی و تثبیت قیمتها برای مصرفکنندگان و کشاورزان خواهد بود.
بنابر این، اگر سیاستگذار تصمیم بگیرد که کشت هندوانه صرفاً برای مصرف داخلی تداوم یابد، منطقیترین اقدام، تعدیل سطح زیر کشت به زیر 63 هزار هکتار است تا تولید مازاد که فاقد بازار و زیرساخت نگهداری است، از ابتدا انجام نشود، در غیر این صورت، بدون تقویت صادرات یا صنایع تبدیلی، تولید مازاد همچنان به زیان کشاورز و آب کشور تمام خواهد شد.
چالش اصلی: نبود تناسب سطح زیر کشت با بازار مصرف: اگرچه آب مصرفی هندوانه پایین است، اما چالشی مهمتر در این حوزه مطرح است: عدم تناسب میان سطح زیر کشت و نیاز بازار داخلی.
هندوانه محصولی تازهخوری و فسادپذیر است که در غیاب بازار فروش (داخلی یا صادراتی)، به سرعت از چرخه مصرف خارج میشود. به عبارت دیگر، حتی اگر مصرف آب بهینه باشد، اگر محصول برداشت شده مصرف نشود یا صادر نگردد، منجر به اتلاف منابع میشود. این نکته در سالهایی که بازار صادراتی به هر دلیلی کاهش یافته یا با مشکل مواجه شده، بهوضوح مشاهده شده است.
اگر صادرات نباشد: ضرورت کاهش سطح زیر کشت: تحلیل دادههای بالا نشان میدهد که اگر فرض کنیم در سالهای آینده صادرات هندوانه متوقف شود یا کاهش چشمگیر یابد، میزان تولید باید متناسب با نیاز داخلی تنظیم شود. بر اساس ارقام بالا: به طور متوسط، تنها 63 هزار هکتار سطح زیر کشت برای تأمین نیاز داخلی کافی است.
چالش ساختار،حلقه گمشده:
صنایع تبدیلی و زنجیره ارزش: یکی از دلایل مهم اتلاف هندوانههای تولید شده، نبود صنایع فرآوری، سردخانه و بسته بندی صنعتی در کشور است. در بسیاری از کشورها، هندوانه به محصولاتی مانند: آبمیوه و کنسانتره، پوره و بستنی میوهای، خوراک دام، محصولات خشکشده تبدیل میشود، اما در ایران، استفاده از این محصول تقریباً محدود به مصرف خام است.
این ضعف در زنجیره ارزش، یکی از دلایل اصلی فسادپذیری بالا و فشار اقتصادی بر تولیدکننده محسوب میشود. کشت هندوانه در ایران نه تنها از نظر آب مصرفی بهرهور و منطقی است، بلکه در صورت مدیریت صحیح، میتواند منبع درآمد مناسبی برای کشاورزان و کشور باشد. مسئله اصلی در این حوزه نه مصرف آب هندوانه ، بلکه: عدم توازن میان تولید و مصرف واقعی، فقدان زیرساختهای صادراتی و صنایع تبدیلی، نبود سیاستگذاری منطقهای مبتنی بر ظرفیت اقلیم و بازار با تنظیم سطح زیر کشت بر اساس نیاز داخلی و ظرفیت صادراتی، و سرمایهگذاری در صنایع تبدیلی، هندوانه میتواند به محصولی سودآور و پایدار تبدیل شود؛ نه قربانی سیاست بازی، شایعات و سوءبرداشتها.
راهکارها و ضرورت بازنگری در الگوی کشت:
برای بهرهبرداری بهینه از منابع آبی و جلوگیری از هدر رفت محصول، باید به اصلاح الگوی کشت و سیاستگذاری در زنجیره ارزش توجه جدی شود. تخصیص سطح زیر کشت هندوانه باید با در نظر گرفتن ظرفیت بازار داخلی و توان صادراتی صورت گیرد. توسعه صنایع تبدیلی، ایجاد امکان فرآوری، بستهبندی و نگهداری بهتر محصول، و همچنین حمایت از کشاورزان برای استفاده از آبیاری هوشمند، از جمله اقداماتی است که میتواند بازدهی اقتصادی کشت هندوانه را افزایش داده و از اتلاف منابع جلوگیری کند.
در نهایت، بررسی دقیقتر دادههای مربوط به مصرف آب محصولات مختلف نشان میدهد که هندوانه در مقایسه با بسیاری از محصولات دیگر، از نظر شاخص بهرهوری آب مصرفی وضعیت مناسبی دارد. اما تا زمانی که زیرساختهای بازار، فرآوری و سیاستگذاری در بخش کشاورزی متحول نشود، این محصول همچنان در معرض سوءبرداشتها و هدررفت منابع خواهد بود.
تحقیق ونگارش: نیازعلی ابراهیمی پاک، رئیس بخش آبیاری موسسه تحقیقات خاک و آب کشور
انتهای پیام
